“Roztropni jak węże”, czyli “Erystyka”

W sporach i rozmowach często spotykamy się z różnymi formami "nieczystej gry", tzn. mylenia, manipulacji, wykorzystania silniejszej pozycji lub niewiedzy w celu wywarcia presji i zmuszenia do określonego działania. W takich sytuacjach zastosowanie zasady wygrana – wygrana może być niezwykle trudne o ile nie zupełnie niemożliwe. S. Covey jest zdania, że dopiero tego typu współpraca, czyli współpraca z osobą bądź grupą ludzi stosującą wskazane metody jest najlepszym sprawdzianem naszej integralności i zdolności do wypracowania modelu wygrana – wygrana.

Jak jednak kontynuować współpracę i nie ulec presji? Jednym ze sposobów jest dobre poznanie metod działania "przeciwnika" i sposobów, w jakie można im przeciwdziałać.

Zagadnienie stosowania "nielojalnych forteli erystycznych" było przedmiotem zainteresowania począwszy od starożytności. Z późniejszych dzieł warta polecenia jest rozprawa A. Schopenhauera pt. "Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów". Autor przedstawia i omawia w niej zbiór sposobów, w jaki "nieuczciwi" rozmówcy mogą użyć w celu uzyskania przewagi w dyskusji bez opierania się na wnioskach merytorycznych.

Współcześnie na określenie sztuki przeciwdziałania manipulacji i "naruszaniu naszych granic" oraz postępowaniu w sposób nie raniący innych używane jest  określenie "asertywność". Z polskich pozycji godnymi polecenia są "Stanowczo, łagodnie, bez lęku" Marii Król-Fijewskiej i "Asertywność menedżera" Marii Król Fijewskiej i Piotra Fijewskiego.

Na szczególne podkreślenie zasługuje aspekt etyczny "Erystyki", bowiem znajomość podawanych przez różnych autorów metod wywierania wpływu na innych może być użyta zarówno do przeciwdziałania podobnym praktykom, jak też do ich stosowania. We wstępie do "Erystyki czyli sztuki prowadzenia sporów" A. Schopenhauera T. Kotarbiński podkreśla, iż znajomość przedmiotowych metod powinna być używana jedynie do obrony. Podobnego zdania jest większość autorów podręczników z zakresu asertywności.

"Oto ja posyłam was jak owce między wilki, bądźcie tedy roztropni jak węże i niewinni jak gołębice" (Mt 10,16).

Z postawy przegrana-wygrana do postawy wygrana-wygrana

Zainspirowała mnie wczorajsza lektura książki Viktora Frankla, Man's Search for Meaning. To, co – jak ja to odebrałem – proponuje Frankl w sytuacji prawie całkowitego zdeterminowania okolicznościami zewnętrznymi (doświadczenia z obozu koncentracyjnego), to jest zmiana wewnętrznego nastawienia. Czyli znalezienie wolności i sensu w czynnościach i życiu, które tak czy inaczej jesteśmy zmuszeni prowadzić. W tym też tkwi moim zdaniem istota proaktywności. Wykonując jedną i tą samą czynność możemy kierować się różnymi pobudkami. Zagadnienie to (proaktywność) jest dobrze wyjaśnione w artykule Krzyśka, który znajduje się na tej stronie. W sytuacji, kiedy jesteśmy "zmuszeni" działać na zasadach "przegrana-wygrana", czyli w sytuacji, kiedy na danej "współpracy" wyraźnie tracimy, samo uświadomienie sobie ponoszenia strat jest już dużym krokiem naprzód. To jest początek, który może prowadzić do zmian na lepsze. Możemy zastanowić się, jak zmienić daną sytuację lub – w ostateczności – jak zmienić "kontrahenta". Często sytuacje przegrana-wygrana biorą się po prostu z braku świadomości po obu stronach, bądź z braku dobrej komunikacji. Wychodzenie z sytuacji przegrana-wygrana jest trudne, gdyż jest czymś nowym i wymaga pokonania "oporu materii", który bywa czasami bardzo intensywny. Tu mi się nasuwa analogia – podobnie wyglądają czasem ucieczki nastolatków z domu i szeroko zakrojone poszukiwania przez tzw. "dobrych rodziców" z użyciem znajomych, nauczycieli i policji bądź pacyfikacje, które oglądaliśmy ostatnio na Białorusi. W naszym życiu rzadko spotykamy się z tak drastycznymi przykładami a proces przechodzenia od zależności przez niezależność do współzależności przebiega raczej ewolucyjnie niż rewolucyjnie. Warto przy tym znaleźć "pomocną dłoń", która czasem uchroni nas, choćby częściowo, z pułapek, jakie czyhają na niezależnych :-).

Dlatego ważne jest, aby mieć wokół siebie ludzi, którzy myślą w duchu postawy wygrana-wygrana i są nastawieni do życia proaktywnie. Oni potrafią zrozumieć naszą determinację do życia zgodnego z tymi zasadami.

Postawy, jakie przyjmujemy w kontaktach międzyludzkich

Po lekturze książki S. Coveya “7 nawyków skutecznego działania” odnośnie postaw, jakie przyjmujemy w kontaktach międzyludzkich miałem następujące przemyślenia:

Wygrana – przegrana
Żebym ja wygrał, Ty musisz przegrać. To jest najczęściej spotykany model naszego funkcjonowania w relacjach. Zostaje nam on wpojony począwszy od wychowania rodziców – porównywania nas z innymi dziećmi, poprzez system ocen szkolnych, rywalizację sportową itp. Co ciekawe – spotkałem się z poglądem, iż sport w byłych krajach socjalistycznych był elitarny i promowany poprzez wyławianie najzdolniejszych dzieci i finansowanie ich dalszej kariery. USA podejście do sportu miało być inne – masowe. Dopiero z wielu bardzo dobrych zawodników byli wyławiani ci najlepsi. To w pewnym sensie może oddawać różnicę pomiędzy regułami rywalizacji (wygrana-przegrana) a współpracy (wygrana-wygrana).

Podejście wygrana-przegrana rodzi b. dużo frustracji. Wśród przegranych i wśród wygranych. Gwiazdą najczęściej nie jest się długo, a upadek z podium może być bolesny. Postawa rywalizacji.

Przegrana-wygrana
Rzadziej spotykana postawa. Ja przegram, żebyś Ty mógł wygrać. Ludzie działający w tym schemacie rezygnują z zaspokojenia własnych potrzeb na rzecz przypodobania się innym. To jest tzw. „bycie miłym gościem”. Każdy z nas czasami zachowuje się w ten sposób. Problem zaczyna się, kiedy taka postawa staje się regułą naszego postępowania. Koszt jaki się płaci przy tej postawie to jest tłumienie własnych uczuć i tak naprawdę, paradoksalnie, również krzywda wyrządzona drugiej osobie, czyli agresorowi (wyłączam oczywiście przypadki, kiedy ofiara nie ma wyboru, często jednak ofiara ma wybór). Żeby był kat musi być i ofiara. W konsekwencji między katem i ofiarą tworzy się sztywny układ – jedna osoba bazuje na słabościach drugiej. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że bardziej traci w tym schemacie ofiara.

Wygrana
Ja gram, żeby wygrać, a co inni robią mnie nie interesuje. Niech robią to co uważają dla siebie dobre, są dorośli i odpowiedzialni. Postawa z pozoru podobna do postawy wygrana-wygrana. Ma dużą zaletę w postaci jednakowego traktowania wszystkich, bez zastanawiania się, co druga osoba potrzebuje. To niewątpliwie pozwala zaoszczędzić energię. Ta postawa ma jednak duży minus – brak prawdziwego kontaktu z drugą stroną. W konsekwencji do prawdziwego porozumienia, empatii i korzyści wynikających z synergii nie dochodzi, a po tego rodzaju „transakcji” pozostaje uczucie niedosytu.

Wygrana-wygrana
To jest schemat, do którego dobrze jest dążyć. Z jednej strony znam swoje potrzeby, z drugiej strony staram się poznać Twoje potrzeby. To jest postawa współpracy (współzależności).

Przegrana – przegrana
Ja przegram, żebyś Ty też przegrał. Znana z dowcipów o starozakonnych: daj Panie Boże, żeby sąsiadowi wszystkie zwierzęta padły. Ja przegram, żebyś ty przegrał. Covey podaje przykład z podziałem majątku wspólnego w trakcie rozwodu. Mąż sprzedał samochód wart 10.000,- USD za 50,- USD, z czego połowę dał żonie :-).

Generalnie rodzi frustrację, złość, nienawiść, wojny. Odradzana.

Asertywne prawa człowieka

Asertywne prawa człowieka. Ich świadomość pomaga w przejściu od zależności do niezależności i współzależności. Pomaga w zdobyciu pewności siebie i powiedzeniu NIE sprawom w naszym życiu nieważnym, zwłaszcza tym pochodzącym „z zewnątrz”, czyli od innych osób. Warto o nich pamiętać w sytuacji, gdy ktoś na nas próbuje wymusić określone zachowanie. Są to prawa uniwersalne i każdorazowe odstępstwo od nich powinno być naszą wolną decyzją.

Prawa człowieka wg Herberta Fensterheima:

Masz prawo do wyrażania siebie, swoich opinii, potrzeb, uczuć – tak długo, dopóki nie ranisz innych.

Masz prawo do wyrażania siebie, nawet jeśli rani to kogoś innego – dopóki Twoje intencje nie są agresywne.

Masz prawo do dysponowania swoim ciałem, czasem i własnością, jeśli to, co robisz jest dobre dla innych.

Masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb – dopóki uznajesz, że oni mają prawo odmówić.

Są sytuacje, w których kwestia praw poszczególnych osób nie jest jasna. Zawsze jednak masz prawo do przedyskutowania tej sytuacji z drugą osobą.

Masz prawo do korzystania ze swoich praw.

Prawa człowieka wiążące się z asertywnością wg Shan Rees & Roderick S. Graham:

Prawo do robienia wszystkiego, co nie narusza praw innych ludzi.

Prawo do zachowania się w sposób asertywny lub nieasertywny.

Prawo do dokonywania wyborów.

Prawo do zmiany.

Prawo do dysponowania swoim ciałem, czasem i własnością.

Prawo do wyrażania opinii i przekonań.

Prawo do myślenia dobrze o sobie.

Prawo do wyrażania życzeń.

Prawo do ekspresji swojej seksualności.

Prawo do posiadania potrzeb i pragnień.

Prawo do marzeń.

Prawo do informacji.

Prawo do dóbr i usług, za które się zapłaciło.

Prawo do niezależności i nieingerencji ze strony innych.

Prawo do odmowy i sprzeciwu.

Prawo do poszanowania ze strony innych.

Prawo do odmowy.

Prawo do oceniania siebie i własnego postępowania i do ponoszenia konsekwencji własnych działań.

Prawo do bycia sobą bez konieczności podejmowania działań na rzecz innych ludzi.

Prawo do robienia tego wszystkiego bez konieczności podawania uzasadnień.

Postawy, stany, emocje

Głęboka komunikacja na poziomie empatycznym potrzebuje warsztatu, nazwania emocji, uczuć, zachowań. Potrzebuje kanału porozumienia. Jeżeli nie potrafimy nazwać emocji, które w nas się pojawiają, ciężko głęboko się komunikować. Poniższa lista może być pomocna w lepszym rozumieniu siebie i innych:
1. roztargniony
2. aktywny
3. łatwo przystosowuje się
4. szukający przygód
5. afektowany
6. czuły
7. agresywny
8. czujny
9. z dystansem
10. ambitny
11. zaniepokojony
12. apatyczny
13. umiejący doceniać
14. mędrkujący
15. arogancki
16. typ artysty
17. stanowczy
18. atrakcyjny
19. autokratyczny
20. niezaradny
21. zgryźliwy
22. zawadiaka
23. samochwała
24. władczy
25. spokojny
26. zdolny
27. niedbały
28. przezorny
29. zmienny
30. uroczy
31. radosny
32. kurtuazyjny
33. jasno myślący
34. zręczny
35. ordynarny
36. zimny
37. pospolity
38. lubiący się żalić
39. skomplikowany
40. zarozumiały
41. śmiały
42. zmieszany
43. sumienny
44. konserwatywny
45. mający wzgląd na drugich
46. zadowolony
47. konwencjonalny
48. chłodny
49. chętny do współpracy
50. odważny
51. tchórzliwy
52. okrutny
53. ciekawy
54. cyniczny
55. zuchwały
56. podstępny
57. zajmuję postawę obronną
58. rozważny
59. wymagający
60. niezawodny
61. zależny
62. zniechęcony
63. zdecydowany
64. pełen godności
65. dyskretny
66. nieporządny
67. niezadowolony
68. nieuważny
69. nieufny
70. dominujący
71. marzyciel
72. tępy
73. beztroski
74. zniewieściały
75. sprawny
76. egoista
77. uczuciowy
78. energiczny
79. przedsiębiorczy
80. entuzjastyczny
81. wykrętny
82. pobudliwy
83. prostolinijny
84. krytykancki
85. bojaźliwy
86. kobiecy
87. chwiejny
88. flirciarz
89. niemądry
90. mocny
91. przewidujący
92. zapominalski
93. wybaczający
94. oficjalny
95. otwarty
96. przyjazny
97. frywolny
98. pedantyczny
99. wielkoduszny
100. delikatny
101. ponury
102. elegancki
103. życzliwy
104. chciwy
105. przystojny
106. trzeźwy
107. bez serca
108. pochopny
109. zawzięty
110. zdrowy
111. uczynny
112. przewrażliwiony
113. uczciwy
114. wrogi
115. pełen humoru
116. porywczy
117. idealista
118. z fantazją
119. niedojrzały
120. niecierpliwy
121. impulsywny
122. niezależny
123. obojętny
124. indywidualista
125. pracowity
126. dziecinny
127. bezceremonialny
128. zmysłowy
129. zahamowany
130. z inicjatywą
131. o dużej intuicji
132. inteligentny
133. o wąskich zainteresowaniach
134. o szerokich zainteresowaniach
135. nietolerancyjny
136. twórczy
137. nieodpowiedzialny
138. skory do gniewu
139. wesoły
140. uprzejmy
141. leniwy
142. zawsze na czas
143. logiczny
144. krzykliwy
145. lojalny
146. kulturalny
147. męski
148. dojrzały
149. potulny
150. systematyczny
151. łagodny
152. psotnik
153. umiarkowany
154. skromny
155. kapryśny
156. zrzęda
157. naturalny
158. nerwowy
159. hałaśliwy
160. usłużny
161. przykry
162. nie dający się przekonać
163. oportunistyczny
164. optymistyczny
165. zorganizowany
166. oryginalny
167. wychodzący na przeciw
168. mówiący wszystko bez ogródek
169. troskliwy
170. cierpliwy
171. zgodny
172. wyróżniający się
173. wytrwały
174. uporczywy
175. pesymistyczny
176. pełen planów
177. miły
178. żądny życia
179. zrównoważony
180. ma gładki sposób bycia
181. praktyczny
182. pochlebca
183. dokładny
184. uprzedzający się
185. nieobecny
186. postępowy
187. pruderyjny
188. kłótliwy
189. dziwny
190. szybki
191. cichy
192. nietrwały
193. rozumny
194. roztrzepany
195. realista
196. rozsądny
197. buntowniczy
198. nierozważny
199. refleksyjny
200. odprężony
201. godny zaufania
202. obraźliwy
203. z rezerwą
204. zaradny
205. odpowiedzialny
206. niespokojny
207. samotnik
208. sztywny
209. krzepki
210. niegrzeczny
211. sarkastyczny
212. egocentryczny
213. wierzy we własne siły
214. opanowany
215. zdolny do wyrzeczeń
216. litujący się nad osobą
217. agresywny w stosunku do siebie
218. dba o siebie
219. samotny
220. wrażliwy
221. sentymentalny
222. poważny
223. srogi
224. erotycznie atrakcyjny
225. powierzchowny
226. ma cięty dowcip
227. nieporadny
228. ostentacyjny
229. sprytny
230. trwożliwy
231. milczący
232. prosty
233. szczery
234. niechlujny
235. powolny
236. przebiegły
237. zadowolony z siebie
238. snob
239. towarzyski
240. o miękkim sercu
241. wyrafinowany
242. rozrzutny
243. bez zasad
244. spontaniczny
245. mężny
246. stały
247. solidny
248. surowy
249. skąpy
250. flegmatyczny
251. silny
252. uparty
253. uległy
254. sugestywny
255. nadąsany
256. przesądny
257. podejrzliwy
258. umiejący się wczuwać
259. taktowny
260. gadatliwy
261. z temperamentem
262. napięty
263. niewdzięczny
264. doskonały
265. myślący
266. zapobiegliwy
267. nieśmiały
268. tolerancyjny
269. drażliwy
270. twardy
271. ufny
272. nie wzrusza się łatwo
273. bez ambicji
274. bezpretensjonalny
275. niekonwencjonalny
276. niegodny zaufania
277. wyrozumiały
278. nieskory do wzruszeń
279. nie pobudliwy
280. nieprzyjazny
281. bez zahamowań
282. nieinteligentny
283. nieuprzejmy
284. nierealny
285. bez skrupułów
286. nie jest samolubny
287. niestały
288. mściwy
289. wszechstronny
290. serdeczny
291. ostrożny
292. słaby
293. lamentujący
294. ma dobre samopoczucie
295. mądry
296. skryty
297. dowcipny
298. zamartwiający się
299. kpiarz